Vijf hoogtepunten binnen twee uur, waar krijg je dat nog tegenwoordig?
1. De Vrede. Nauwelijks heeft de Zaanferry het IJ verlaten, of het kenmerkende torentje van het pakhuis de Vrede aan het Noordzeekanaal doemt op. Ik probeer een zo goed mogelijk plaatsje te vinden om het gebouw te fotograferen. Tientallen malen ben ik er geweest, ik heb erover geschreven, maar nog nooit had ik de kans de Vrede vanaf het water te filmen. Het pand gaat half schuil achter een muur van containers, de plannen om het monumentale pand te verbouwen tot fabriek/pretpark van Tony’s Chocolonely zijn voorlopig achter de horizon verdwenen.
Als ik mijn mobieltje weer in mijn zak heb gestoken moet ik denken aan mijn opa. Siem Rep was honderd jaar geleden beurtschipper. Een paar keer per week voer hij als schippersknecht vracht van Zaandam naar Amsterdam en vice versa. Wat hij vervoerde, weet ik niet. Maar dat hij dan net als ik gefascineerd naar dit eenzame pakhuis in de Achtersluispolder moet hebben gekeken, weet ik wel zeker. Destijds was het een meelfabriek, die de voedselvoorziening voor Amsterdam in barre tijden moest garanderen. Het was het enige pand in de verder lege polder, waar nu de bedrijven zich aaneen rijen.
Opa Siem wilde graag hogerop en zag kansen toen hij voor een goede prijs zelf een schuit kon kopen. Varen voor eigen rekening, wie wil dat niet? Maar Lise, zijn vrouw, maakte een einde aan die dromen. “Nooit schulden maken”, was haar motto. Zo bleef opa zijn leven lang knecht. Tien jaar later werd hij trouwens arbeidsongeschikt vanwege een hernia, die hem voor de rest van zijn leven aan zijn stoel zou kluisteren. Lise en hij werden afhankelijk van commensaals, kostgangers, die voor een paar gulden per week kost en inwoning bij hen kregen.
2. Het Hembrugterrein. De ‘Elly Glasius’ van de Zaanferry heeft het Noordzeekanaal verlaten en is zijkanaal G opgevaren, richting de Zaan. Op het Hembrugterrein was ooit de AI, de Artillerie Inrichtingen, gevestigd, het latere Eurometaal. Momenteel zitten er allerlei startups in het complex. We meren even af, om een passagier van boord te laten die het terrein wil verkennen. Ik heb eindelijk tijd voor een praatje met Pablo Kuipers, die vandaag mijn gastheer is op de Zaanferry.
Een halfuurtje geleden stapte ik aan boord van de ‘Elly Glasius’ bij de aanlegsteiger achter het Amsterdamse Centraal Station. Zonder moeite herkende ik hem, zijn foto is in de regionale media de laatste tijd overal te vinden. Kuipers heeft zich namelijk voorgenomen de Zaanferry te redden. Op internet is hij met de actiegroep ‘Behoud de Zaanferry’ een actie gestart om de gemeente Zaanstad te bewegen nog eens goed te kijken naar het besluit om de subsidie voor de Zaanferry te stoppen. Al ruim 560 handtekeningen staan er onder de online petitie.
De ondernemers van de Zaanferry, Ad Lee en zijn zoon Vincent, geloven er maar half in. Ze zijn diep teleurgesteld. Het ging zo goed met de veerdienst, die een aantal keren per week een prachtige tocht maakt over bijna de hele Zaan, van Amsterdam naar Wormerveer. Het grootste schip van de Zaanferry, de ‘Elly Glasius’, is te breed om de sluizen in het centrum van Zaandam te passeren en is met zijn dieselmotor ook niet echt gewenst op de Achterzaan. Ad en Vincent bestelden daarom twee elektrische boten voor het noordelijke deel van het traject.
Toen kwam corona. Ad en Vincent voelen zich in de steek gelaten door de gemeente, die hun niet de kans geeft weer overeind te krabbelen na de pandemie. De subsidie wordt gestopt, na september is het afgelopen met de tochten over de Zaan. Ad heeft al belangstellenden gevonden voor zijn twee elektrische boten, straks doekt hij de hele Zaanferry op.
Volgens Pablo Kuipers zijn het niet alleen toeristen die gebruik maken van de veerdienst. “Er zijn heel wat mensen bij die geïnteresseerd zijn in industriële architectuur en in stedelijke ontwikkeling”, zegt hij. Hij is zeer goed op de hoogte van allerlei ontwikkelingen langs de Zaan, de Zaanstreek heeft een fantastische ambassadeur aan hem. Kuipers, in het dagelijks leven magazijnmeester bij interieurdesigner Zuiver, woont vlak bij de aanlegsteiger van de Zaanferry in het centrum van Zaandam, wat voor een deel zijn betrokkenheid bij de veerdienst verklaart. Zijn vrije tijd offert hij op aan de actie, gelukkig heeft hij nu vakantie, zodat hij mij deze ochtend alles kan vertellen tijdens ons gezamenlijke tripje over de Zaan. Ondertussen is hij druk bezig strategieën te bedenken hoe de gemeenteraad moet worden benaderd. Alles voor het grote doel: voorkomen dat de Zaanferry hetzelfde lot zal zijn beschoren als zijn legendarische voorganger, de Alkmaar Packet.
De Alkmaar Packet onderhield bijna negentig jaar lang, van 1863 tot na de Tweede Wereldoorlog, een dienst tussen Alkmaar en Zaandam. Oudere Zaandammers kunnen er nog met tranen in de ogen over vertellen. Ik heb nog heel vage herinneringen aan de boot, die afmeerde vlak bij het Havenkantoor in Zaandam. Ik moet toen een jaar of vier zijn geweest, want de dienst werd opgeheven in 1950. Met mijn neefje Herman Roode speelde ik soms op de betonnen steiger aan de Notenlaan op het Vissershop, die na het verdwijnen van de Alkmaarder Packet nooit meer gebruikt werd, maar nog altijd bestaat
3. Het Zaantheater. Hier moeten we overstappen op de elektrische boot, die het tweede deel van de reis gaat verzorgen, over de Achterzaan. Over deze plaats zong de grote Zaanse zoon, komiek Freek de Jonge zijn ontroerende ballade De Zaan:
Ik heb de Zaan nog nooit bezongen
Die nauw’lijks stromende rivier
Waar ik voor in zwom als jongen
Tussen de ijsberen en ‘t wier
Ik stak haar over met het pontje
Ik heb haar dikwijls overbrugd
Jarenlang hetzelfde rondje
Oostzij heen en Westzij terug[…]
Hier op de plek van dit theater
Keek ik ooit uit over de Zaan
Zonder besef dat ik daar later
Nog eens op het toneel zou staan
Waar ik altijd terug zou komen
Ik zie de planken als een vlot
Waarop ik spelen kan en dromen
Als onechte zoon van Don Quichot.
4. De Verkade Fabrieken. De Zaanstreek foerageerde heel Nederland, en Verkade speelde daar een belangrijke rol in. Als jongen van veertien, voor het eerst in het buitenland, was ik trots toen ik in het kasteel in Bouillon, diep in de Belgische Ardennen, koekjes van Verkade in de kiosk zag liggen. Mijn vriend Ruud Prins werkte bij Verkade, iedereen in de Zaanstreek was trots op Verkade. Het complex, wachtend op een nieuwe bestemming, glijdt aan de nu geluidloze Zaanferry voorbij.
5. Zwaardemaker, vanaf het water al net zo indrukwekkend als vanuit de Oostzijde. Het voormalige mengvoederbedrijf torent hoog uit boven de Zaan. Tijdens de crisisjaren nam mijn werkloze vader, die zich had bekwaamd in machineschrijven en een cursus spreken in het openbaar had gevolgd, er noodgedwongen een baan aan om zakken meel te sjouwen. De rest van zijn leven werd Tinus Rep gekweld door rugpijnen, volgens hem het gevolg van zijn tijd als zakkendrager.
6. De Zaanse Schans. Een Chinese passagier van de Zaanferry, die tot nu toe alleen in zijn smartphone was verdiept, raakt opeens geïnteresseerd en legt de molens aan de Schans vast. Gelukkig draaien de wieken dat het een aard heeft. Veel passagiers stappen hier uit bij de steiger vlak naast molen De Poelenburg. Ik laat Pablo een foto in mijn mobieltje zien die ik in 1958 van deze molen maakte. Die stond toen nog aan de Cederstraat, een zijstraat van de Meidoornstraat. De molen was zwaar vervallen. De nieuwbouw in Zaandam-Zuid zorgde voor een groeiende clientèle van Sigarenmagazijn Rep, de winkel van mijn vader, maar nam de molen de wind uit de zeilen. Zes jaar later, in 1958, werd de houtzaagmolen een van de pronkjuweeltjes van de Zaanse Schans.
7. De Adelaar. De betonnen vogel is het kroonjuweel op een van de mooiste industriële monumenten langs de Zaan, Zeepziederij De Adelaar. Tekenaar Joost Veerkamp vereeuwigde het monument op enkele van zijn mooiste werken; helaas uitverkocht, ik ben er al lang naar op jacht.
De Adelaar is mooi. Majestueus. Dreigend, angstaanjagend. Hij spreidt zijn vleugels alsof hij elk moment weg kan vliegen.
Bij de Zaanweg in Wormerveer eindigt de reis. Er is iets met de Zaanbrug, dus ik moet honderd meter daarvoor de Zaanferry verlaten. Ik druk Pablo de hand. “Niet vergeten de petitie te ondertekenen”, roept hij als ik van boord ga.
“Ik ga morgen een tocht maken over de mooiste rivier van Nederland”, had ik de vorige dag tegen mijn oudste kleindochter gezegd. Ze kon helaas niet mee, het is vakantie, dus ze moest uitslapen. Maar… wat is dan de mooiste rivier, zag ik haar vragen.
Goed, er zijn meer mooiste rivieren in Nederland. Maar er is er maar één zoals de Zaan. En heb je gezien dat je voor je ticket (enkeltje Amsterdam-Wormerveer kost 10 euro, een retour 15 euro) niet vijf maar wel zeven hoogtepunten hebt gekregen?
Informatie over de online petitie
Dienstregeling en andere informatie over de Zaanferry
Filmpje over de Zaanferry
De Zaanse nieuwssite De Orkaan monteerde een video-impressie op basis van de film die ik onderweg opnam
https://www.youtube.com/watch?v=d5O1ouQuaoc